این مقاله با ترکیب دانش مهندسی بین‌المللی و تجربیات محلی ایران تدوین شده تا تمام ابعاد فنی، اجرایی و آیین‌نامه‌ای بتن مگر Blinding Concrete یا Lean Concrete را به‌طور جامع پوشش دهد.
بتن مگر یا بتن نظافت (Blinding Concrete)نوعی بتن کم‌عیار و غیرسازه‌ای است که به‌عنوان لایه‌ای واسط بین خاک بستر و فونداسیون به‌کار می‌رود. این لایه وظیفه دارد سطحی یکپارچه، تراز و پایدار برای اجرای فونداسیون و سایر اعضای بتنی فراهم کرده و از تماس مستقیم بتن سازه‌ای با خاک جلوگیری کند.
اگر طراحی، طرح اختلاط یا اجرای این بتن مطابق اصول فنی و ضوابط آیین‌نامه‌ای انجام نشود، پیامدهایی همچون نفوذ رطوبت و یون‌های مهاجم به بتن سازه‌ای، نشست‌های موضعی و ناهمگون، ایجاد ترک‌های اولیه در فونداسیون، و تسریع فرآیند خوردگی آرماتور رخ خواهد داد که می‌تواند ظرفیت باربری و دوام سازه را به‌شدت کاهش دهد.
در پروژه‌های عمرانی ایران، بتن مگر نه‌تنها در ساختمان‌سازی شهری بلکه در راه‌سازی، زیرسازی تأسیسات صنعتی و نیروگاهی، و سازه‌های آبی نظیر سدها و مخازن به‌صورت گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مطابق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان و استانداردهای بین‌المللی مانند ACI 301 و Eurocode 2، اجرای این لایه در اغلب فونداسیون‌های سطحی و نیمه‌عمیق به‌عنوان بخشی از سیستم آماده‌سازی زیرسازه الزامی بوده و باید با کنترل دقیق عیار سیمان، ضخامت، و شرایط عمل‌آوری انجام شود.
هدف | توضیح |
جلوگیری از جذب آب بتن اصلی توسط خاک | خاک خشک یا ماسه‌ای شیره بتن را می‌کشد و باعث کاهش مقاومت می‌شود. |
ایجاد سطح صاف و تراز برای آرماتوربندی | به‌خصوص برای شبکه‌های میلگرد بزرگ در فونداسیون‌های گسترده. |
محافظت در برابر مواد خورنده موجود در خاک | مانند سولفات‌ها و کلریدها که باعث خوردگی آرماتور می‌شوند. |
ایجاد سطح کار ایمن | برای کارگران، تجهیزات، و نصب دقیق قالب‌ها. |
پرکردن فضاهای خالی خاک | در مناطق با خاک نرم یا دست‌خورده. |
مصالح | مقدار تقریبی در هر مترمکعب |
سیمان پرتلند تیپ ۲ یا ۵ | 100–150 کیلوگرم |
ماسه شسته | 700–800 کیلوگرم |
شن (ریزدانه و درشت‌دانه) | 1000–1100 کیلوگرم |
آب | حدود 50% وزن سیمان (نسبت w/c ≈ 0.5) |
توجه:
| نوع فونداسیون | ضخامت معمول (cm) | یادداشت اجرایی |
| پی منفرد (تکی) | 10–12 | حداقل 10 سانتی‌متر |
| پی نواری | 10–15 | زیر هر نوار به صورت پیوسته |
| پی گسترده (رادیه) | 15–20 | در پروژه‌های صنعتی ممکن است به 25 سانتی‌متر برسد |
| کف‌سازی صنعتی | 8–12 | به‌عنوان لایه زیرین قبل از بتن صنعتی |
در نخستین مرحله، خاکبرداری تا تراز نهایی طبق نقشه ژئوتکنیک انجام می‌شود. سپس بستر خاک با استفاده از غلتک یا کمپکتور به تراکم مورد نظر رسیده و دانسیته آن مطابق با مشخصات طراحی کنترل می‌شود. در این مرحله باید ریشه‌های گیاهان، گل‌ولای، مواد آلی و خاک‌های سست به‌طور کامل حذف شوند تا از نشست ناهمگون و ضعف عملکرد فونداسیون جلوگیری شود. پیش از بتن‌ریزی، سطح خاک کمی مرطوب می‌گردد تا از جذب سریع آب بتن مگر و افت کیفیت آن جلوگیری شود.
برای دستیابی به یک سطح تراز و دقیق، ریسمان‌کشی و نصب کروم‌های کنترلی انجام می‌شود. این کروم‌ها به‌عنوان نقاط مرجع، سطح بتن مگر را در تراز مطلوب نگه می‌دارند. در پروژه‌های بزرگ، ابزارهای پیشرفته‌تری مانند توتال استیشن یا لیزر لول به‌کار گرفته می‌شوند تا دقت کار به حداکثر برسد.
روش تولید بتن مگر بر اساس ابعاد و مقیاس پروژه تعیین می‌شود:
کنترل دقیق نسبت‌های اختلاط و یکنواختی مصالح در این مرحله ضروری است؛ زیرا تغییرات جزئی می‌تواند بر مقاومت و کیفیت نهایی لایه بتن مگر تأثیر منفی بگذارد.
بتن‌ریزی باید از دورترین نقطه به سمت محل دسترسی انجام شود تا از ایجاد حفره و درز سرد جلوگیری گردد. ابعاد بتن مگر در اطراف فونداسیون باید ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر بزرگ‌تر از ابعاد اصلی فونداسیون باشد تا پوشش مناسبی برای قالب‌ها ایجاد کند.
پس از بتن‌ریزی، لایه بتن مگر باید به‌طور کامل متراکم شود:
سطح نهایی بتن مگر باید صاف، یکدست و بدون حفره یا خلل باشد تا آماده پذیرش آرماتوربندی و اجرای بتن اصلی فونداسیون گردد.
عمل‌آوری مناسب نقش حیاتی در دوام و مقاومت بتن مگر دارد. پس از بتن‌ریزی، سطح بتن باید برای ۱۲ تا ۲۴ ساعت مرطوب نگه داشته شود.
این مرحله تضمین می‌کند که فرآیند هیدراسیون سیمان به‌طور کامل انجام شده و بتن مگر به کیفیت و مقاومت مطلوب برسد.
نکته | اهمیت |
فاصله زمانی بین خاکبرداری و اجرای مگر به حداقل برسد. | جلوگیری از هوا زدگی خاک |
حداقل فاصله بین میلگردهای آرماتور و سطح مگر رعایت شود. | حفظ کاور و جلوگیری از خوردگی |
در زمین‌های دارای ریشه، قبل از بتن مگر سطح با گازوئیل یا آهک ضدعفونی شود. | جلوگیری از رشد گیاهان |
از اضافه کردن آب آزاد به بتن مگر خودداری شود. | جلوگیری از جداشدگی دانه‌ها |
کنترل تراز نهایی با ابزار دقیق مانند تراز لیزری. | جلوگیری از خطا در ارتفاع فونداسیون |
استاندارد / آیین‌نامه | بندهای مرتبط | کاربرد |
مبحث نهم مقررات ملی ساختمان | بخش فونداسیون‌ها | الزام حداقل ضخامت 10cm و عیار سیمان |
ACI 301 | فصل بتن‌ریزی آماده‌سازی | کنترل کیفیت و حمل بتن مگر |
Eurocode 2 | بندهای طراحی زیرسازه‌ها | ضوابط دوام و مقاومت در برابر رطوبت |
BS 8500-1 | Blinding Concrete | حفاظت در برابر سولفات و خاک مهاجم |
مشکل | علت | راه‌حل |
ترک‌های سطحی | تبخیر سریع آب یا عدم عمل‌آوری | عمل‌آوری صحیح با مرطوب نگه داشتن سطح |
نفوذ رطوبت به بتن سازه‌ای | خاک مرطوب یا مهاجم | افزایش عیار سیمان و استفاده از سیمان تیپ ۵ |
نشست‌های ناهمگون | تراکم ناکافی بستر خاک | کمپکت مناسب با دستگاه استاندارد |
جداشدگی دانه‌ها | اضافه کردن آب آزاد بیش از حد | استفاده از روان‌کننده مجاز |
فرض:
حجم=طول×عرض×ضخامت=25×1×0.12=3مترمکعبحجم = طول × عرض × ضخامت = 25 × 1 × 0.12 = 3 مترمکعب
برای عیار 150:
بتن مگر هرچند سازه‌ای نیست، اما پایه موفقیت فونداسیون محسوب می‌شود.
در پروژه‌های ایران، با توجه به اقلیم متنوع، خاک‌های مهاجم، و خطرات لرزه‌ای، رعایت دقیق ضوابط آیین‌نامه‌ای و استانداردهای جهانی (ACI، Eurocode، مبحث نهم) ضروری است.
اگر بتن مگر با عیار صحیح، ضخامت مناسب، و عمل‌آوری درست اجرا شود:
مانع خوردگی و آسیب‌پذیری سازه در طول زمان می‌شود
